• چرا باید به فهرست‌بها تسلط داشته باشیم؟
در قسمت انواع دستورالعمل‌ها دیدیم که فهرست‌بها جزء بخشنامه‌های گروه اول یا لازم‌الاجرا می‌باشد. در متن صفحه اول تمام فهرست‌بهاها ذکر می‌گردد که " فهرست‌بها .... ﺍﺯ ﻧﻮﻉ ﮔﺮﻭﻩ ﺍﻭﻝ (لازم‌الاجرا) ﻛﻪ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺁﻥ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺐ ﺷﻮﺭﺍﻱ ﻋﺎﻟﻲ ﻓﻨﻲ ﺭﺳﻴﺪﻩ ﺍﺳﺖ، ﺍﺑﻼﻍ می‌شود؛ ﺗﺎ ﺑﺮﺍﻱ ﺑﺮﺁﻭﺭﺩ ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻛﺎﺭﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ ﺍﺯ ﺍﺑﻼﻍ ﺍﻳﻦ ﺑﺨﺸﻨﺎﻣﻪ ﺗﻬﻴﻪ می‌شوند، مورداستفاده ﻗﺮﺍﺭ گیرد." با توجه به لازم‌الاجرا بودن فهرست‌بها و اینکه قرارداد قریب به‌اتفاق پروژه‌های عمرانی دولتی بر مبنای فهرست‌بها منعقد می‌گردد بایستی تمامی عوامل مرتبط و درگیر در مراحل تهیه برآورد پروژه (توسط مشاور یا کارفرما)، تهیه آنالیز (توسط پیمانکار)، تهیه صورت‌جلسات کارگاهی و صورت‌وضعیت و مرحله رسیدگی به‌صورت وضعیت مربوط به پروژه‌های عمرانی با قراردادهای فهرست‌بهایی، شامل دفاتر فنی مستقر در واحدهای پیمانکاری، مشاور و کارفرمایی، عوامل دستگاه نظارت شامل ناظرمقیم و نظارت عالیه، واحد پیمان و رسیدگی و آنالیست بایستی در کنار درک و تفسیر درست آیتم‌های فهرست‌بها، مهارت استفاده صحیح از فهرست‌بها را داشته و به تمام محتوای فهرست‌بهای مبنای قرارداد آگاهی کامل داشته باشند که کسب این آگاهی جز بامطالعه مداوم و مستمر تمامی قسمت‌های فهرست‌بها یا فهارس بهای مبنای قرارداد میسر نخواهد بود. بنا به این دلایل در ادامه مبحث بخشنامه‌ها و دستورالعمل‌ها ابتدا فهرست‌بها را در اولویت قرار داده و لزوم دقت و توجه به استفاده از فهرست‌بها را تجزیه‌وتحلیل می‌کنیم.
• بخش‌های یک فهرست‌بها:
فهارس بهای ابلاغی سازمان برنامه‌وبودجه از قسمت‌های مختلف شامل دستورالعمل کاربرد، کلیات، مقدمه فصول و فصل‌ها (شامل آیتم‌های هر فصل) و چندین پیوست تشکیل شده است. محتوای هرکدام از این بخش‌ها حاوی موارد و بندهای مهمی است که باید موردتوجه و مبنای عمل قرار بگیرند. نه‌تنها تک‌به‌تک این بخش‌ها اهمیت ویژه‌ای دارند بلکه مکمل همدیگر نیز می‌باشند و هیچ‌کدام به‌تنهایی نمی‌توانند مبنای اظهارنظر و تصمیم‌گیری باشند. برخلاف تصور و روال برخی کارشناسان که صرفاً به آیتم‌ها اکتفا کرده و بدون توجه به محتوای بخش‌های مذکور اقدام به انتخاب آیتم‌ها می‌کنند، قسمت‌های دستورالعمل کاربرد، کلیات، مقدمه فصول و پیوست‌های فهرست‌بهاها به‌اندازه آیتم‌های خود فصول حائز اهمیت می‌باشند و به‌هیچ‌عنوان نبایستی محتوای این بخش‌ها نادیده گرفته شود. در ادامه سعی شده است بابیان مواردی چند از این بخش‌ها اهمیت توجه به این بخش‌ها به تصویر کشیده شود. البته در این مقاله در خصوص دستورالعمل کاربرد، کلیات و مقدمه فصول و مابقی بخش‌های فهرست‌بها در مقالات آتی بحث خواهد شد.
• دستورالعمل کاربرد:
همان‌گونه که از نام این بخش مشخص است، در این قسمت، دستورالعمل نحوه استفاده از فهرست‌بهای موجود تعیین‌شده است. ما بایستی دستورالعمل کاربرد مختص هر فهرست‌بها را به‌صورت جداگانه مطالعه کنیم. درست است که دستورالعمل فهارس بهای مختلف بندهای مشابهی نیز دارند ولی برخی بندهای این قسمت مختص همان فهرست‌بها می‌باشد و دلیل تأکید بر مطالعه دستورالعمل هر فهرست‌بها به‌صورت جداگانه بر همین مبنا می‌باشد. به‌علاوه بایستی با بروز شدن و ابلاغ فهارس بهای جدید تغییرات این بخش را نیز دنبال نماییم تا اطلاعاتمان بروز شود. گاهی اوقات تغییرات اعمال‌شده در این بخش از فهرست‌بها اساسی بوده و اشتباهات ناشی از عدم توجه به این تغییرات به‌هیچ‌وجه قابل‌اغماض نیست. ازجمله این موارد می‌توان به تغییرات ضرایب اشاره نمود. همان‌طور که می‌دانید انواع ضرایب فهرست‌بهایی و مقادیر آنها در بخش دستورالعمل فهرست‌بها قید می‌گردد. این ضرایب طی سالیان گذشته دچار تغییر و تحول زیادی شده‌اند که در اینجا تغییرات ضریب بالاسری را که از مهم‌ترین ضرایب فهرست‌بهایی بوده و بار مالی قابل‌توجهی را به پروژه‌ها اعمال می‌کند بررسی می‌کنیم. در سال 87، ضریب بالاسری در دستورالعمل کاربرد برای تمام فهرست‌بهاها به مقدار 1.3 در نظر گرفته‌شده بود (به‌جز فصل‌های خرید که مقدار ضریب بالاسری آن 1.14 می‌باشد). ولی در سال 88 این ضریب از فهرست‌بهاها حذف گردید و پیمانکار بایستی هزینه‌های مربوط به بالاسری پروژه را در قیمت پیشنهادی خود یعنی ضریب پیمان در نظر می‌گرفت چراکه هیچ‌گونه ضریبی تحت عنوان ضریب بالاسری قابل پرداخت نبود. در فهرست‌بهای سال 92 مجدداً این ضریب به فهرست‌بها اضافه گردید و تا سال 95 مقدار این ضریب همچنان 1.3 در فهرست‌بهاها (و ضریب بالاسری برای فصل‌های خرید 1.14) قیدشده است. در سال 96 دستورالعمل فهرست‌بهاها در خصوص نحوه اعمال ضریب بالاسری به پروژه‌ها تغییر نموده و به دو ضریب شامل ضریب بالاسری برای طرح‌های عمرانی و ضریب بالاسری برای طرح‌های غیر عمرانی تفکیک‌شده است که هرکدام از این‌ها نیز به‌نوبه خود به دو گروه مجزا برای کارهایی که از طریق مناقصه واگذار می‌شوند و برای کارهایی که از طریق ترک تشریفات مناقصه واگذار می‌شوند تفکیک شد. دستورالعمل فهرست‌بهای سال 97 برای ضریب بالاسری نیز همانند سال 96 می‌باشد. قابل‌ذکر است که برخی از کارفرمایان در سالهای قبل از 96 که خود فهرست‌بها در خصوص ضریب بالاسری طرح‌های غیر عمرانی دستورالعملی ارائه نکرده بود، در برآورد اولیه طرح‌های غیر عمرانی مقدار ضریب بالاسری را 1.43 لحاظ کرده و در مرحله پرداخت صورت‌وضعیت‌ها نیز همین مقدار لحاظ می‌شد. ولی این امر عمومیت نداشته و با توجه به عدم اجباری نمودن آن توسط فهرست‌بها، خیلی از کارفرماها همان ضریب 1.3 را در برآورد اولیه و مرحله پرداخت صورت‌وضعیت‌ها برای طرح‌های غیر عمرانی نیز اعمال می‌نمودند. همان‌گونه که ملاحظه می‌کنید بررسی تغییرات ضریب بالاسری طی سالیان گذشته خود به‌تنهایی نمایانگر لزوم توجه، دقت و تأمل در بخش دستورالعمل کاربرد فهرست‌بهاها برای سالهای مختلف می‌باشد.
• کلیات:
در قسمت کلیات فهرست‌بها نکات کلی و عمومی که شامل تمام فصول فهرست‌بها می‌شود قید می‌گردد. در این بخش از فهرست‌بها، مباحث بسیار مهمی ازجمله نحوه پرداخت حمل مصالح بحث شده است. همان‌طور که می‌دانید هزینه‌های حمل مصالح مصرفی، خاک‌های حاصل از عملیات خاکی و مصالح حاصل از تخریب در پروژه‌ها چشمگیر بوده و بار مالی زیادی را به پروژه‌ها تحمیل می‌نماید. به همین دلیل دقت و توجه ویژه‌ای را می‌طلبد. روال فهرست‌بهاهای مختلف در خصوص حمل متفاوت است به‌عنوان‌مثال در کلیات فهرست‌بهای ابنیه ذکرشده " ﻫﺰﯾﻨﻪ ﺑﺎرﮔﯿﺮي، ﺣﻤﻞ ﺗﺎ 30 ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ و ﺑﺎراﻧﺪازي ﻣﺼﺎﻟﺢ در ﻗﯿﻤﺖ ردیف‌های اﯾﻦ فهرست‌بها ﻣﻨﻈﻮر ﺷﺪه اﺳﺖ، ﻫﺰﯾﻨﻪ ﺣﻤﻞ ﺑﯿﺶ از آن ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﻣﻮاردي ﮐﻪ در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻓﺼﻞ حمل‌ونقل پیش‌بینی‌شده اﺳﺖ، ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ می‌شود" و یا در فهرست‌بهای رشته تأسیسات مکانیکی قیدشده"ﻫﺰﯾﻨﻪ ﺣﻤﻞ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺗﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ 30 ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ در ﻗﯿﻤﺖ ردیف‌ها پیش‌بینی‌شده اﺳﺖ و ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻣﺎزاد ﺑﺮ 30 ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ ﺑﺮاي هیچ‌یک از ﻣﺼﺎﻟﺢ ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ". روال فهرست‌بهای رشته راه و باند کاملاً متفاوت از این دو رشته بوده و جدولی تحت عنوان جدول شماره 2 را در کلیات به فواصل حمل مصالح اختصاص داده و نحوه پرداخت آنها را به‌تفصیل توضیح داده است. شایان‌ذکر است که جدول مذکور از سال 93 به بعد به فهرست‌بهای راه و باند اضافه‌شده است و حتی نحوه پرداخت حمل مصالح ذیل جدول 2 در سال 97 نسبت به سال 96 و قبل از آن دارای تغییرات اساسی بوده است. دستورالعمل ارائه‌شده در بخش کلیات فهارس بها در خصوص حمل مصالح در برآورد اولیه، آنالیز تهیه‌شده پیمانکار و پرداخت صورت‌وضعیت‌ها ملاک عمل خواهد بود. به‌عنوان‌مثال بر مبنای جمله مندرج در خصوص حمل مصالح فهرست‌بهای تأسیساتی مکانیکی که در بالا به آن اشاره شد ما به‌عنوان یک آنالیست باید در نظر داشته باشیم که وقتی برای آیتم مربوط به الکتروپمپ از فهرست‌بهای تأسیسات مکانیکی آنالیز تهیه می‌کنیم بایستی هزینه‌های مربوط به حمل آن را نیز در قیمت پیشنهادی خود آیتم در نظر بگیریم و هیچ‌گونه مبلغی بابت حمل این الکتروپمپ در زمان پرداخت صورت‌وضعیت‌ها به ما تعلق نگرفته و پرداخت نخواهد شد و ما بایستی به هنگام پیشنهاد قیمت تمام جوانب را مدنظر داشته باشیم تا از این بابت متضرر نشویم. با توجه به نمونه‌های عنوان‌شده فوق ما نبایستی به دانسته‌های خود در خصوص کلیات فهرست‌بها به یک سال و یک فهرست‌بها اکتفا کنیم بلکه سالانه با ابلاغ فهرست‌بهای جدید همان رشته اطلاعات خود را به‌روزرسانی کنیم. بی‌دقتی به این موارد می‌تواند ضررهای جبران‌ناپذیری را به عوامل طرف قرارداد پروژه یعنی پیمانکار یا کارفرما تحمیل نماید.
• مقدمه فصول:
محتوای مقدمه فصول درواقع مختص همان فصل بوده و در خصوص محتوای همان فصل حکم صادر می‌نماید. در این بخش از فهرست‌بها در خصوص نحوه انتخاب آیتم‌ها، اندازه‌گیری مقادیر آنها جهت اعمال در محاسبات و اضافه بها یا کسر بهاهای مربوطه و مواردی از این قبیل بحث شده است. به‌عنوان نمونه در مقدمه فصل قالب‌بندی چوبی یا فلزی فهرست‌بهای ابنیه منظور فهرست‌بها از ارتفاع در آیتم‌های قالب‌بندی توضیح داده‌شده و این بند مقدمه مشخص می‌کند که ما بایستی کدام آیتم را برای کار موردنظرمان انتخاب نماییم. به‌عنوان یک نمونه دیگر در مقدمه فصل هشتم (بتن در جا) فهرست‌بهای ابنیه صراحتاً ذکرشده که آیتم اضافه بهای ضخامت کمتر از 15 سانتی‌متر به بتن مگر تعلق نخواهد گرفت. لازم به یادآوری است که موارد مندرج در مقدمه فصول برای آیتم‌های موجود در فهرست‌بها است. اگر بنا به اقتضای شرایط پروژه و مشخصات فنی و اجرایی آیتم‌های ستاره‌دار نیز به فهرست‌بهای مبنای پروژه اضافه شود دستورالعمل کاربرد فهرست‌بها به ما اجازه داده است که اگر دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻠﯽ ﺑﺮاي ﭘﺮداﺧﺖ ردﯾﻒﻫﺎي ستاره‌دار موردنیاز ﺑﺎﺷﺪ، ﻣﺘﻦ ﻻزم را ﺗﻬﯿﻪ و ﺑﻪ اﻧﺘﻬﺎي ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻓﺼﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺎ ﺷﻤﺎره ﺟﺪﯾﺪ اﺿﺎﻓﻪ کنیم. در مقدمه برخی فصول تعدادی از فهرست‌بهاها نیز در مورد حمل مصالح دستورالعمل ارائه‌شده است که این موارد تکمیل‌کننده دستورالعمل ارائه‌شده مربوط به حمل در بخش کلیات می‌باشد. به‌عنوان‌مثال نحوه انتخاب آیتم‌های حمل و مقدار حمل مصالح حاصل از تخریب در مقدمه فصل تخریب بحث شده است. این موضوع نشان‌دهنده این است که بخش‌های مختلف فهرست‌بها تکمیل‌کننده همدیگر می‌باشند و با در نظر گرفتن تمام این موارد باید برآورد، آنالیز یا صورت‌وضعیت تهیه شود.
موارد قیدشده در این مقاله تنها بخشی کوچکی از نکات قابل‌توجه در بخش‌های موردبحث از فهرست‌بها می باشدکه همواره بایستی مدنظر قرار بگیرد. با بررسی بیشتر محتوای فهارس بها اهمیت دقت و توجه به این امر بیشتر احساس می‌شود.
ادامه دارد ....
مهندس مریم واحدی