آیا ناظر موظف به ارائه راهکارهای اجرایی به سازنده است؟

با مطرح‌شدن مباحث حقوقی در فضاهای مجازی و آشکار شدن محکومیت‌های قضایی و انتظامی مهندسان ناظر و عدم آگاهی مهندسان از شرح وظایف و حوزه مسئولیت‌ها و اختیارات ایشان، این باور اشتباه را در میان سازندگان ایجاد کرده که مهندس ناظر می‌بایست همواره در کارگاه حضورداشته و مانند یک ناظر مقیم عمل نماید.
البته برخی سازندگان، پا را فراتر نهاده و گمان می‌کنند ناظر موظف است دستورات اجرایی نیز به اکیپ اجرایی و پیمانکاران داده و از ایجاد خطاهای اجرایی در ساختمان جلوگیری نماید، یعنی وظایف مهندس مجری ساختمان را در کارگاه ایفا نمایند.

در این مقاله قصد داریم این باور غلط را شکسته و جایگاه مهندسان ناظر را در ساخت‌وساز شهری، از این منظر نگاه کنیم.
اما برای بررسی دقیق‌تر، ابتدا باید به توضیح چند موضوع بپردازیم:
1) نظارت مستمر:
نظارت مستمر یعنی، ناظر به‌گونه‌ای عملیات اجرایی ساختمان تحت نظارت خود را کنترل نماید که از تمام مراحل اجرا، مطلع باشد اما زمان و نحوه این نظارت درجایی گفته نشده و ناظر می‌تواند هر زمان این کار را انجام دهد.
در این نظارت خروجی‌های ناظر است که تعیین‌کننده بوده و در زمان وقوع حوادث و یا تخلفات اجرایی که مالک محکوم‌شده است می‌تواند ناظر را تبرئه یا محکوم نماید. این خروجی‌ها عبارت‌اند از: گزارش‌های مرحله‌ای، دستور کارها یا مکاتبات بین ناظر و سایر مهندسان، سازمان استان، بازرسی اداره کار، مرجع صدور پروانه، ماده 35 و... این نظارت مربوط است به‌نظام‌مهندسی ساختمان و ساخت‌وساز شهری.

2) نظارت مقیم:
در نظارت مقیم که مربوط است به‌نظام فنی اجرایی و پروژه‌های عمرانی، مهندس ناظر به استخدام یک شرکت حقوقی که از طرف کارفرما به‌عنوان مشاور انتخاب‌شده، درآمده و در یک بازه زمانی مشخص بر عملیات اجرایی نظارت می‌کند.
ازآنجاکه قصد نداریم به نظارت مقیم در این مقاله بپردازیم، فقط به این نکته می‌پردازیم که ناظر مقیم نیز می‌تواند محکومیت‌های قضایی، براثر دستورات کتبی که به پیمانکار داده است دریافت نماید.
3) ناظر در نظارت مستمر:
 شخصی است حقیقی یا حقوقی که وظیفه دارد عملیات ساختمانی را که توسط مجری احداث می‌شود، در حیطه صلاحیت خود، ازلحاظ انطباق ساختمان با مشخصات مندرج در پروانه، نقشه‌ها، محاسبات و مشخصات فنی منضم به آن و مقررات ملی ساختمان نظارت کرده و در پایان کار مطابقت عملیات اجرایی ساختمان را با مدارک فوق، گواهی نماید.
4) مجری:
شخصی است حقیقی یا حقوقی که دارای پروانه اشتغال به کار از وزارت راه و شهرسازی است و مطابق با قراردادهای همسان که با مالکان منعقد می‌نماید، اجرای ساختمان را بر اساس نقشه‌های مصوب و کلیه مدارک منضم به قرارداد بر عهده‌دارد. مجری ساختمان نماینده فنی مالک در اجرای ساختمان بوده و پاسخگوی کلیه مراحل اجرای کار به ناظر و دیگر مراجع کنترل ساختمان می‌باشد.
تمام عملیات اجرایی باید توسط مجری انجام شود.
5) مالک یا کارفرما:
شخصی حقیقی یا حقوقی که مالک یا قائم‌مقام قانونی مالک در کارگاه ساختمانی بوده و انجام عملیات ساختمانی و مسئولیت ایمنی آن را بر طبق قرارداد کتبی به پیمانکار یا فرد خویش‌فرما واگذار می‌کند.
درصورتی‌که صاحب‌کار خود رأساً، اجرای عملیات ساختمانی را عهده‌دار شود، کارفرما محسوب می‌شود.

خروجی‌های ناظر باید شامل چه مواردی باشد؟
همان‌طور که گفته شد، در نظارت مستمر آنچه اهمیت دارد، ساعت حضور ناظر در کارگاه نیست، بلکه حاصل این دوره نظارتی است که می‌بایست نشان‌دهنده یک دوره به‌هم‌پیوسته بوده و بیانگر این موضوع باشد که ناظر، از زمان شروع بکار تا پایان کار را به‌صورت مستمر و پیوسته، کلیه عملیات ساختمانی را تحت نظر داشته و هر مرحله را قبل از پوشیده شدن، توسط مرحله بعد ازلحاظ انطباق آن مرحله با مدارکی که قانون ذکر کرده است، کنترل و به مراجع ذی‌ربط گزارش داده است.
اما این گزارش‌ها، دستور کارها یا مکاتباتی که ناظر باید داشته باشد می‌بایست شامل موارد ایمنی و فنی باشد.
مطابق ماده 7 آیین‌نامه حفاظتی کارگاه‌های ساختمانی که به استناد ماده 85 قانون کار جمهوری اسلامی ایران تدوین گردیده و در مورد کلیه کارگاه‌های ساختمانی لازم‌الاجرا بوده و می‌توان گفت که بر مبحث 12 مقررات ملی ساختمان ارجحیت دارد، به‌صراحت اشعار می‌دارد: هرگاه ناظر در ارتباط با نحوه اجرای عملیات ساختمانی ایراداتی را مشاهده نماید که احتمال خطر وقوع حادثه را در برداشته باشد، باید فوراً مراتب را باراهنمایی‌ها و دستورالعمل‌های لازم، کتباً به کارفرما یا مرجع صدور پروانه ساختمان تسلیم نماید. کارفرما نیز موظف است تمام یا قسمتی از کارگاه را که موردایراد و اعلام‌خطر واقع‌شده متوقف و کارگران را از محل خطر دور و اقدامات مقتضی در مورد رفع خطر را به عمل آورد.
تا اینجا متوجه شدیم که ناظر باید در خصوص موارد ایمنی، در دستور کارهای کتبی خود راه‌حل و پیشنهاد برای رفع خطر ارائه نماید که توصیه می‌شود درصورتی‌که مالک اقدامی برای رفع خطر بر اساس دستورالعمل ناظر نکرد، همان گزارش را کتباً در زمان مؤثر آن، به اطلاع واحد بازرسی اداره کار ابلاغ و رسید دریافت نماید.
اما در خصوص موارد فنی که باید ناظر ساختمان را از این حیث نیز کنترل نماید، درجایی به این صراحت گفته نشده که ناظر باید راهکار اجرایی به مالک یا سازنده یا مجری ارائه نماید.
تمام قوانین جاری در حوزه ساخت‌وساز شهری، ازجمله مبحث دوم مقررات ملی ساختمان، قانون نظام‌مهندسی و تبصره 7 ماده 100 قانون شهرداری‌ها، ناظر را به نظارت مستمر بر عملیات اجرایی و اعلام موارد تخلف مالک یا سازنده در موعد مقرر به مرجع صدور پروانه مکلف کرده است.
یعنی ناظر می‌بایست قبل از شروع هر مرحله از عملیات اجرایی، تمام موارد فنی را بر اساس نقشه‌ها و مشخصات فنی و ضمایم آن استخراج کرده و طی دستور کار کتبی به سازنده یا مجری ابلاغ نماید و اگر ایشان بر اساس این دستور کار اقدام نکردند می‌بایستی همین موارد به‌عنوان تخلف به مرجع صدور پروانه و سازمان استان اعلام گردد.

چند نمونه از دستور کارهایی که ناظر باید به سازنده یا مجری ابلاغ و رسید دریافت نماید (برگرفته از کتاب ضمیمه پکیج گزارش‌نویسی مهندس ناظر):

1) دستور کار مهندس ناظر سازه (درصورتی‌که در نقشه‌ها سازه نگهبان خرپایی طراحی گردیده است)

سازه نگهبان خرپایی چیست؟

2) دستور کار ایمنی توسط ناظر سازه

3) دستور کار فنی ناظر معمار یا نقشه‌بردار در مرحله فونداسیون

همان‌طور که مشاهده می‌شود در هیچ‌کدام یک از موارد فوق ناظر اشاره‌ای به مصالح خاص، افراد خاص و... نکرده و فقط از حیث انطباق با قانون به مرحله اجرایی نگاه کرده است.

سخن پایانی:
مالکان عزیز توصیه می‌شود به‌جای اینکه دنبال مقصر کردن ناظر و طراح و سازمان و... در تخلفات و ایرادات اجرایی ساختمان خود باشید، سعی کنید از مجریان ذیصلاح استفاده کنید تا ساختمان شما بدون ایراد یا با ایراد کمتری احداث شود. همچنین مهندسان ناظر ساختمانی هم در تمام گزارشات خود به موضوع عدم حضور مجری ذیصلاح در کارگاه اشاره نمایید.

مهندس علی بهرامیان بذل